FAZLA MESAİDE YASAL SINIRLAR – FAZLA MESAİ ÜST SINIRI

İş kanununa göre işçinin haftalık çalışma süresi 45 saattir. Bu 45 saatlik süre, işveren tarafından günde 11 saati aşmamak koşuluyla serbestçe haftanın günleri arasında pay edilebilir. Fakat bazı durumlarda işçi, çalışması gereken haftalık çalışma saati olan 45 saati veya günlük belirlenen 11 saati aşabilir. Bu duruma fazla mesai denilmektedir. Fazla mesainin birden fazla halleri ve sonuçları vardır. Aşağıda fazla mesai hususunu ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

FAZLA MESAİ

Fazla mesai, iş kanunu 41 ve 63. Maddelerde düzenlenen önemli bir çalışma müessesesidir. Öncelikle iş kanunu 41. Maddenin ve 63. Maddenin lafzına bir bakmak gerekirse;

Madde 41: Fazla çalışma, İş Kanunu’nun 41. maddesi çerçevesinde değerlendirilir ve haftalık çalışma süresini aşan çalışmaları ifade eder. İşçinin ne zaman ve ne kadar süreyle çalıştırılabileceği ise İş Kanunu’nun 63. maddesi ile İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde belirtilmiştir.

Madde 63: Normal çalışma süresi haftada en fazla kırk beş saattir. Haftalık 45 saati geçen her çalışma fazla çalışma olarak kabul edilir. Aksi kararlaştırılmamışsa, 45 saatlik çalışma süresi işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit bir şekilde bölünerek uygulanır. Ancak, taraflar arasında her gün için ayrı mesai süreleri de belirlenebilir.

Çalışma biçimi ne olursa olsun, işçinin haftalık 45 saati aşan çalışması fazla çalışma (fazla mesai) olarak adlandırılır. Günlük çalışma süresinin sınırı 11 saat olmasına rağmen, haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa da 11 saati geçen süreler gün bazında fazla çalışma olarak değerlendirilir. Örneğin işçi haftanın bir günü 14 saat çalışıp diğer günleri 5 saat çalışıyorsa, haftalık çalışma süresi toplamı 45 saat olmasa dahi fazla çalıştığı gün için fazla çalışma ücreti almaya hak kazanır.

Burada hemen belirtmek gerekir ki taraflar sözleşmede haftalık çalışma süresini en fazla 45 saat olarak belirleyebilir. Daha azının da benimsenmesi mümkündür. Örneğin sözleşmede haftalık 40 saat çalışma süresi öngörülmüşse ve işçi o hafta 45 saat çalışmışsa, 5 saatlik fazla mesai yapmış sayılır ve bu ücrete hak kazanır. Fakat bu halde alacağı fazla mesai ücreti, saatlik maaşının %50 fazlası değil, %25 fazlası olacaktır.

FAZLA MESAİNİN ŞARTLARI

Fazla mesai yapacak olan işçinin buna onayı olmalıdır. İşveren tarafından “fazla mesai muvafakatnamesi” hazırlanıp işçiye imzalatılmalıdır. Muvafakatnamenin açık olması, yani işçinin imzaladığı belgenin ne olduğunu bilmesi gerekir. Bununla birlikte muvafakatnamede yazan çalışma süresinden fazla bir çalışma süresi işçiden beklenemez. Ayrıca işçiye aşırı yüksek çalışma süreleri de öngörülemez. İşçinin muvafakatnameyi imzalama gibi bir zorunluluğu yoktur. İşçi dilerse imzalamayabilir. İmzaladıysa da daha sonra fazla mesai muvafakatnamesinden cayma hakkı vardır. Bunu yazılı bir şekilde işverene bildirir ve işveren 30 gün içinde kabul eder. 30 gün geçtitken sonra hala kabul edilmemişse muvafakatname artık işçiyi bağlamaz.

Bununla birlikte bir de fazla mesai yapamayacak olan işçiler vardır. Bunlar rızaları olsa dahi fazla mesai yapamazlar. Bu statüdeki işçilere fazla mesai yapan işveren aleyhine hem hukuki hem de cezai sonuçlar doğabilir. Bunlar;

18 yaşını doldurmamış kişiler,

Hekim raporu ile sağlık sebebiyle fazla mesai yapamayacak durumda olan işçiler,

 Gebe veya yeni doğum yapmış, çocuk emziren işçiler,

 Kısmi süreli iş sözleşmesiyle çalışan işçiler

Fazla mesai yapamazlar. İşverenin bu durumda olan işçilerini fazla mesai yapmaya zorlaması, işçiler için bir haklı nedenle fesih sebebi sunmaktadır.

Bununla birlikte bir de kanuni sınırlamalar vardır. Bunlar;

Yeraltında çalışan maden işçileri (zorunlu ve olağanüstü nedenlerle fazla çalışma haricinde),

Sağlık kuralları bakımından günde 7,5 saat veya daha az çalışması gereken işçiler,

Gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde,

İşçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

FAZLA ÇALIŞMADA AZAMİ SÜRELER – FAZLA MESAİ ÜST SINIRI

Fazla çalışmada kanunda öngörülen azami sınır 270 saattir. Bir başka deyişle işçi, yılda en fazla 270 saat fazla mesai yapabilir. Bu azami sınır emredici niteliktedir. İşçinin yıllık 270 saatten fazla çalıştığı durumlarda işçi, iş akdini haklı nedenle feshedebilir.

Her ne kadar fazla mesaide azami süre yıllık 270 saat olarak belirlenmiş olsa da haftalık bir sınır belirlenmemiştir. Fakat objektif olarak ortalama bir insanın çalışabileceği süreler olmalıdır. Hakkaniyete de uygun bir fazla mesai süresi olması gerekir.

GÜNDE 11 SAATTEN FAZLA ÇALIŞMA YASAĞI

Kural olarak işçinin günde 11 saatten fazla çalışması yasaktır. Fakat yukarıda da belirtildiği gibi, günde 11 saatten fazla çalışan bir işçiye fazla çalışma ücreti ödenebilir. Dolayısıyla uygulamada zaman zaman işçinin çalışma süresi 11 saati geçebilmektedir. Başka bir deyişle, işçinin çalışması haftalık 45 saati aşmasa da hafta günlerinden birinde günlük 11 saati aşmış ise o günün fazla çalışma süreleri kendisine hesaplanarak ödenmelidir.

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, bu konudaki görüşünü şu şekilde belirtmiştir; “24 saat çalışıp, 48 saat dinlenme esası uygulanan işyerlerinde, 24 saat süren çalışma sisteminde günlük 14 saatin mesaide geçtiği ve çalışma süresinin günlük 11 saatten fazla olamayacağı dikkate alındığında, haftalık çalışma süresi 45 saati aşmasa dahi 11 saatten 14 saate kadar yapılan 3 saatlik çalışma, fazla çalışma olarak kabul edilmektedir” (YHGK 5.4.2006 T., E.2006/9-107, K.2006/144).

Günde 11 saatten fazla çalışma yasağı, işçilerin sağlığını ve güvenliğini korumaktadır. Uzun süreli çalışma, işçilerde fiziksel ve ruhsal yorgunluğa, kazalara ve hastalıklara yol açabilmektedir. Bu nedenle, işçilerin sağlığı ve güvenliğini korumak için günlük çalışma süresinin 11 saatle sınırlandırılması gerekmektedir.

FAZLA MESAİDE 3 SAAT SINIRI

Türkiye’de iş kanunu veya sair ilgili mevzuatlarda fazla mesai için haftalık bir süre belirtilmemiştir. Bu nedenle işverenler, işçilerin günlük çalışma sürelerini aşmamak kaydıyla diledikleri oranda fazla mesai yaptırabilirler. Fakat elbette ki hakkaniyet çerçevesinden çıkmadan olmalıdır. İşçinin fazla mesaiyi kabul etmesi gerekir ve fahiş süreler uygulanmamalıdır.

Fakat Yargıtay, fazla mesai süresinin 3 saati geçmemesi konusunda kararlar vermiştir. Bu kararlara göre, günlük çalışma süresi 11 saati aşan çalışmalar, fazla mesai olarak kabul edilmemekte ve denkleştirmeye tabi tutulmamaktadır. Bu durumda, işçiye fazla mesai ücreti ödenmesi veya serbest zaman kullandırılması gerekmektedir. Yargıtay’ın bu görüşü, işçi sağlığı ve güvenliğinin korunması açısından önemli bir kazanımdır. Çünkü, günlük 3 saati aşan fazla mesai yapılması, işçilerin fiziksel ve ruhsal sağlığını olumsuz yönde etkileyebilmektedir.

FAZLA MESAİDE 270 SAAT SINIRI

İş Kanunu’na göre fazla mesainin yıllık azami süresi 270 saattir. Buna göre işverenin, işçiye yılda 270 saati aşacak ölçüde fazla mesai yaptırması mümkün değildir. Yaptırması halinde işçiye sözleşmeyi haklı nedenle fesih imkânı doğacaktır. Zira fazla mesai, işçinin normal çalışma süresinin dışında olan çalışmalardır. Aynı zamanda da bu bir çalışma koşullarıyla alakalı husustur. İşçi böyle bir durumla karşılaştığında çalışma koşullarının uygulanmaması sebebiyle (İş Kanunu 24/2-f.) sözleşmesini haklı nedene dayanarak feshedebilecektir.

Her ne kadar İş Kanunu “işçi lehine yorum ilkesini” kullanmakla birlikte işçiyi korumayı amaçlamışsa da bazen uygulamada işçinin 270 saati aşacak şekilde fazla mesai yaptığı görülebilmektedir.  Bu durumda da işverenin fazla mesai ücretini ödemesi gerekecektir.

FAZLA MESAİDE AZAMİ SÜRELERE UYULMAYAN HALLERDE İŞÇİNİN HAKLARI

İş Kanunu’nun 41. maddesinin 6. fıkrasına göre, işçinin yıllık toplam fazla çalışma süresi 270 saati aşamaz. Bu sınıra ulaşıldığında işçinin isteği üzerine fazla çalışma saatleri serbest zaman olarak kullanılabilir veya fazla mesai ücreti olarak ödenir.

Yıllık fazla çalışma sınırını aşan durumlarda işçi şu haklara sahiptir:

Fazla Mesai Ücreti Talep Etme Hakkı: İşçi, yıllık fazla çalışma sınırını aşan fazla çalışmalar için normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 artırılarak ödenecek fazla mesai ücretini talep edebilir.

Serbest Zaman Kullanma Hakkı: İşçi, yıllık fazla çalışma sınırını aşan fazla çalışmalarını serbest zaman olarak kullanabilir. Bu durumda kullanılacak serbest zaman süresi, fazla çalışma süresine eşittir.

İşçi, fazla mesai ücreti veya serbest zaman talebini işverene yazılı olarak bildirmelidir. İşveren, işçinin talebini haklı bir neden olmaksızın reddedemez. İşverenin işçinin fazla mesai ücreti veya serbest zaman talebini reddetmesi durumunda işçi, talebini iş mahkemesine taşıyabilir. Bu durumda ispat yükü işçide olacaktır.  İş mahkemesi, işçinin talebini haklı bulursa işvereni fazla mesai ücreti veya serbest zaman ödemeye mahkûm eder.

Bununla birlikte işçinin bu haklara ek olarak sözleşmeyi feshetme hakkı da vardır.

AŞIRI FAZLA MESAİ YAPTIRILAN İŞÇİNİN SÖZLEŞMEYİ HAKLI NEDENLE FESİH HAKKI

Aşırı fazla mesai süresinden şikayetçi olan bir işçi, iş sözleşmesini haklı nedene dayalı olarak feshetmekte özgürdür. İş Kanunu 24. Maddesinde işçinin haklı nedenle fesih halleri düzenlenmektedir. Fazla mesainin aşırı olması, işçi için çalışma koşullarının uygun çalışma şartlarının olmaması demek olarak yorumlanabilir. Bu nedenle işçi, iş kanunu 24/2-f bendine dayanarak iş sözleşmesini feshedebilir.

İş sözleşmesini haklı nedenle fesheden işçi, haklı nedenle fesih hükümlerine göre kıdem tazminatı, cezai şart ödemekten kaçınma, somut olaya göre tazminat hakkı gibi birtakım alacaklara başvurabilmektedir. Tekrar belirtmek gerekir ki bu durumlarda ispat yükü işçidedir ve işçinin haklı nedenle fesih bildiriminde bulunması usule uygun olmalıdır. Bu sebepten ötürü muhakkak bir iş hukuku avukatına danışılması şiddetle tavsiye edilir.

AŞIRI FAZLA MESAİ İLE ÇALIŞTIRILAN İŞÇİNİN KIDEM TAZMİNATI HAKKI

İş Kanunu gereği işten kendi rızasıyla ayrılan işçi kıdem tazminatı almaya hak kazanamaz. Fakat haklı sebebe dayalı fesih durumlarında işçi aslında işten ayrılmaya tam olarak bir rıza göstermiş sayılmaz. Zira haklı nedene dayalı olarak iş akdini fesheden, günlük kullanılan dille istifa eden işçi aslında İş Kanunu 24. Maddede yer alan sebeplerle istifa etmek zorunda kalmıştır. Bu sebepler sağlık sebepleri, ücretin zamanında ödenmemesi olabileceği gibi işverenin kusurlu davranışları da olabilir ve hatta iş çalışma şartlarının uygun olmaması da olabilir. Bu nedenle haklı nedenle sözleşmesini fesheden işçi, kıdem tazminatı almaya hak kazanır.

İşçinin aşırı fazla mesai ile çalıştırılması sebebiyle iş sözleşmesini feshetmesi, İş Kanunu içerisinde “çalışma şartlarının uygun olmaması” olarak geçer. 24/2-f bendinde düzenlenen bu husus, işçiye haklı nedenle fesih imkânı tanır. Dolayısıyla şartları varsa kıdem tazminatı talep etme hakkı doğacaktır.

Kıdem tazminatının belli bazı şartları vardır. Sitemizdeki makaleler arasında kıdem tazminatına ilişkin makaleye buradan ulaşabilirsiniz. Zira burada, kıdem tazminatı talep etme şartları kabaca üzerinden geçilecektir.

Kıdem tazminatını talep edebilmesi için işçinin aynı iş yerinde en az 1 senedir çalışıyor olması gerekir. Fasılalı (Aralıklı) çalışma hallerinde ise çalışma süreleri birleşir. İş sözleşmesinin haksız nedene dayalı olarak bitmesi veya işçinin haklı nedene dayalı olarak iş sözleşmesini bitirmesi de 1 yıllık çalışma süresi şartı varsa kıdem tazminatını talep etme hakkını doğuran bir başka şarttır.

AŞIRI FAZLA MESAİ İLE ÇALIŞTIRILAN İŞÇİ NE YAPMALIDIR?

Aşırı fazla mesai ile çalıştırılan işçi, fazla mesai ücreti almaya hak kazanır. İşveren bu ücreti ödemekle mükelleftir. Şayet ödememesi durumunda işçi, iş mahkemesine dava açabilir veya iş akdini haklı nedene dayalı olarak sonlandırabilir. Haklı nedene dayalı olarak feshetmesi halinde yukarıda da açıklandığı gibi kıdem tazminatı talep edebilecektir.

Bununla birlikte işçi, aşırı süreli fazla mesai yapmak istemiyorsa ve hatta fazla mesai yapmak istemiyorsa, fazla mesai muvafakatnamesini imzalamayabilir. Şayet öncesinde imzaladıysa yazılı olarak muvafakatnameden cayabilir. 30 gün içerisinde işverene yazılı olarak bildirimde bulunmalıdır. İşveren 30 gün içinde kabul etmelidir, kabul etmezse muvafakatname artık işçi için bağlayıcı olmaz.

Fazla mesaiden doğan uyuşmazlıklarda ispat yükü fazla mesai yapan işçidedir. Yazılı delille veya yazılı delil yoksa tanık beyanıyla bunu ispat edebilir.

İşçinin zamanaşımı sürelerine de dikkat etmesi önemlidir. İş Kanunu madde 32 gereği zamanaşımı süresi 5 yıl olup, işçiler bu süre içerisinde dava açtıkları takdirde fazla mesai alacaklarını talep edebilirler. İşçinin fiilen çalışıyor olması da zamanaşımını kesmez. Fazla mesai hesabı yapılırken şüphesiz nelerin çalışma sürelerinden sayılıp sayılmayacağı hususları da dikkate alınmaktadır.

FAZLA MESAİ YAPAN İŞÇİNİN AVUKATA DANIŞMASININ ÖNEMİ

İş Hukuku prosedürlerle dolu bir hukuk dalıdır. Gerek süreler bakımından gerek usul bakımından pek çok konu sıkı prosedürlere bağlanmıştır. Bu prosedürleri bilmek önemlidir fakat her zaman bu kadar fazla prosedürü bilmek de kolay değildir. Bu nedenle hak kayıplarına uğramamak için mutlaka bir avukata danışılmalı, olabilecek hak kayıplarını engellemek gerekmektedir. Alanında uzman olan iş hukuku avukatları, bu prosedürleri iyi bilerek hakkınızı gözetir, hak kaybı yaşamanızı engeller. Harbiye Hukuk, alanında uzman iş hukuku avukatlarıyla sizlere yardım etmeye hazırdır.

FAZLA MESAİYE İLİŞKİN SIK SORULAN SORULAR

+Patronum çok fazla mesai yaptırıyor. İstifa edebilir miyim?

-Fazla mesai, rızaya dayalı bir mesai türüdür. İşçinin fazla mesai yapmaya onay vermesi gerekir. Bunun için işveren tarafından yazılı muvafakatname hazırlanmalı ve işçinin bunu imzalaması gerekir. Aksi durumda işçinin fazla mesai yapması işçiden beklenemez. Onay veren işçiye de aşırı fazla mesai yaptırılamaz. Bu durumda işçiye haklı sebeple sözleşmeyi fesih imkânı tanınır. İşçi haklı sebebe dayanarak sözleşmeyi feshedebilir. Yani evet, işçinin bu durumda istifa etme hakkı vardır.

+Fazla mesai yapmak istemediğim için işten çıkarıldım. Ne yapmalıyım?

-Fazla mesai yapmak, yukarıda da açıklandığı üzere onaya dayalıdır. İşçi şayet fazla mesai yapmakta serbesttir. Bu nedenle işveren tarafından hiçbir çalışan fazla mesai yaptırmaya zorlanamaz. İşveren böyle bir durumda iş sözleşmesini feshetmişse bu bir haksız nedene dayalıdır. Varsa sözleşmeden doğan cezai şartlar, zarar meydana gelmişse tazminatlar, 1 yıldan fazla süredir çalışılıyorsa kıdem ve ihbar tazminatları talep edilebilir. Bunun yanı sıra işe iade davası da açılabilir. Fakat işçi burada haksız yere işten çıkarıldığının ispat etmelidir. Bunun için de muhakkak bir avukata danışılması tavsiye edilir.

YARGITAY KARARLARI

“4857 Sayılı İş Kanunu’nun 24/II-e bendinde sözü edilen ücret, geniş anlamda ücret olarak değerlendirilmelidir. İkramiye, primi, yakacak yardımı, giyecek yardımı, fazla mesai, hafta tatili, genel tatil gibi alacakların da ödenmemesi işçiye haklı fesih imkanı verir (Yargıtay 9.HD. 16.7.2008 gün 2007/ 22062 E, 2008/ 16398 K.).

 

…Somut uyuşmazlıkta; Davacı işçi iş sözleşmesinin davalı işveren tarafından haksız feshedildiğini, ayrıca davalı işverenin istifa dilekçesi talep etmesi sonucu çeşitli sebepleri gerekçe göstererek iş sözleşmesini tek taraflı feshettiğini bildirdiğini ileri sürmüş, davalı işveren ise davacı işçinin istifa ederek işten ayrıldığını savunmuştur.

Mahkemece davalı işverenin haklı fesih nedenlerini ispatlayamadığı, çalıştığı işyerinde 4 yıldan fazla kıdemi bulunan bir işçinin sebepsiz yere istifa dilekçesi vermesinin hayatın olağan akışına aykırı olup, sözlü olarak işten çıkarıldıktan sonra içeride kalan alacaklarını almak isteyen davacı işçinin işverenin talebi doğrultusunda 27.05.2014 tarihi itibariyle istifa dilekçesi verdiği ve istifa dilekçesinin gerçeği yansıtmadığı gerekçesiyle kıdem ve ihbar tazminatının kabulüne karar verilmiştir.” Yargıtay 9. HD E. 2016/31078 K. 2020/16809

“4857 Sayılı Kanun’un 41. maddesinde fazla çalışma süresinin yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamayacağı, İş Kanunu’na dair fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma Yönetmeliğinin 9.maddesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının gerektiği, bu onayın her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınması gerektiği bildirilmiştir.

Somut olayda, davacı, yıllık yasal sınır olan 270 saatten fazla mesai yaptırıldığı ve bu hususun çalışma şartlarının uygulanmaması olduğu iddiasıyla iş sözleşmesini feshettiğini ileri sürmüş olup dosyada davacının her yıl için fazla çalışma yapmaya muvafakat ettiğine dair verdiği bir belge bulunmamaktadır. Ücrete, fazla çalışma karşılıklarının dahil olması ise, peşinen muvafakat niteliğinde olmayıp mahkemece 270 saati aşan çalışmaların varlığının araştırılıp var olduğunun tespiti halinde, davacının fesih hakkının doğduğunu kabul etmek gerekirken, davacının fazla çalışmaya kaldığı ve ücretini de aldığı gerekçesiyle kıdem tazminatı talebinin reddi hatalıdır.” Yargıtay 7. HD E. 2014/19129 K. 2015/13542

YARGITAY

HARBİYE HUKUK BÜROSU