FAZLA MESAİ YAPMAK ZORUNDA MIYIM?

Fazla mesai, iş hukukunda genel çalışma süresinin aşıldığı durumlardır. Çalışma süresinin aşıldığı durumlarda işçi, fazla mesai yapmış sayılır ve buna göre bir fazla mesai ücreti talep hakkı kazanır. Fazla mesai yapmak kural olarak bir zorunluluk değildir. İşçi ve işverenin bu hususta anlaşması gerekir. Aksi durumlarda anayasadaki angarya yasağı ihlal edilmiş olacaktır. Zira hiç kimse, fazla çalışmaya zorlanamaz. Fazla çalışan işçiye de fazla çalışmasının hakkı verilmelidir.

Öncelikle yazımıza fazla mesai nedir sorusunun cevabıyla başlamak doğru olacaktır.

FAZLA MESAİ NEDİR?

Türk hukukunda kural olarak çalışma süresi haftalık 45 saattir. Bu 45 saatlik süre, haftanın çalışma günlerinde 11 saati aşmamak koşuluyla dağıtılabilir. Bahse konu olan bu süreler, 4857 sayılı İş Kanunu tarafından belirlenen sürelerdir. Bir iş yerinde işçi, 45 saatlik süreyi aştığı durumlarda fazla mesai yapmış olacaktır. Bu durumda işçi, 45 saati aşan her saat için ücreti normal ücretin yüzde 50 zamlı halini talep edebilir. Yani işveren, fazla mesai yapan işçinin fazla mesai ücretini, normal saatlik ücretinin yarı oranında zamlı halini ödemekle yükümlü olur.

Fakat eşit bölünme olmayan durumlarda da fazla mesai ücretlerine hükmedilebilir. Örneğin işçi, pazartesi günleri 13 saat, haftanın diğer günlerinde ise 5 saat çalışıyorsa haftalık toplam çalışma süresi 43 saat olmaktadır. Fakat bu durumda da fazla mesai, pazartesi günleri için geçerlidir. Zira pazartesi günü çalışması gereken süre genel olarak 11 saat olsa da işçi 2 saat fazla çalışmıştır. Hemen belirtmek gerekir ki, İş Kanunu 68. Maddeye göre, çalışma süresinde ara dinlenmeler sayılmaz. Bu nedenle fazla mesai yapan işçinin 11 saati aşan durumları ara dinlenmeler hariç olarak sayılmalıdır.

Fazla mesai ücretini hak kazanan işçi, olası bir alacak davasında fazla mesai yaptığını kanıtlamak durumundadır. Hülasa ispat yükü işçide yani davacıdadır.

GECE ÇALIŞMALARININ HUKUKİ SONUCU

Yasal mevzuat gereği bir işçinin gece çalışma süresi 7,5 saat ve üzerindeyse, haftalık çalışma süresi olan 45 saati geçmemiş olsa dahi fazla mesai yapmış gibi vücut bulur. Bir başka deyişle gece 7,5 saatten fazla çalışan işçi fazla mesai yapmış sayılır. Fazla mesai ücretine hak kazanır. Bu durum Yargıtay uygulamalarında da bu şekildedir. Fakat bazı durumlarda gece mesaisi yapan işçilere, 7,5 saatlik çalışma ödenmişse dahi işçiler için haklı nedenle fesih imkânı doğabilir. Kanun gereği genel kural gündüz çalışmasıdır. Gece çalışması yaptırılacak olan sektörlerde kanunun bir istisna tanımış olması gerekir.

Bununla birlikte yasal düzenlemelere aykırı olan gece çalıştırmaları idari yaptırım altına alınmıştır. Bu tutar 2023 yılı için 9.302,00 Tl’dir.

FAZLA MESAİ YAPTIRMANIN YASAK OLDUĞU KİŞİLER

Fazla mesai yaptırma, İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 8. Maddesine göre bazı kişiler için yasaklanmıştır. Bu kişiler sırasıyla;

• 18 Yaşını doldurmamış kişiler,
• Açıkça onayları olsa bile sağlık sebebiyle fazla çalışma yapamayacak kişiler,
• Gebe, yeni doğum yapmış ve emziren işçiler,
• Kısmi süreli iş sözleşmesiyle çalışan işçiler
• Yer altında madende çalışan işçiler

Yukarıda sayılan statülerdeki işçilere fazla mesai yaptırılması kanunen yasaklanmıştır. Buna uymayan firma için hukuki ve cezai sonuçlar gündeme gelecektir. Ayrıca işçi için de haklı nedenle fesih sebebi teşkil eder.

FAZLA MESAİNİN AZAMİ SÜRESİ

İş Kanunu, 41. Maddesinde yıllık fazla çalışma süresini yıllık en fazla 270 saat olarak öngörmüştür. Belirtmek gerekir ki bu süre yıllık bazdadır. Dolayısıyla günlük fazla mesai süresi için herhangi bir ölçüt getirilmemiştir.  Fakat bu sürenin hakkaniyete ve objektif olarak insan sınırlarına uygun olması gerekmektedir. Bir işçiden günde 16-17 saat gibi astronomik çalışma süreleri beklenmemelidir.

Fakat yıllık 270 saati aşan fazla mesai süreleri, işçi için haklı nedenli fesih sebebidir.

FAZLA MESAİ ÜCRETİ HESAPLAMA

Fazla mesai ücretini hesaplamak için bazı yöntemler kullanılır. Fakat genel olarak kural, yukarıda da belirtildiği üzere saatlik ücretin yüzde elli zamlanmış hali olarak kabaca tasvir edilebilir. Onun dışında bir diğer yöntem ise öncelikle brüt maaşı 225’e bölmek gerekir. Böylelikle saatlik ücret hesaplanır. Elde edilen tutarı 1.5 ile çarparak fazla mesai ücretini elde etmek mümkündür. Hâkim tutarı aşırı fazla bulursa hakkaniyet gereği indirebilecektir.

Taraflar arasında aksine bir düzenleme yapılmamılsa genel kural olarak bu yöntem uygulama alanı bulacaktır.

FAZLA MESAİ ÜCRETİNDE ZAMANAŞIMI

İşçinin fazla çalışma ücreti talebinde bulunabilmesi için belirli bir süre içerisinde başvuruda bulunması gerekmektedir. Eğer bu talep belirli bir süre içinde yapılmazsa, alacak zamanaşımına uğrar ve işçi fazla çalışma ücreti hakkını kaybeder. Fazla çalışma ücreti, bir ücret alacağı olduğundan, genel olarak beş yıllık zamanaşımı süresine tabidir. Bu beş yıllık süre, fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerektiği tarihten itibaren başlar. Bu nedenle, her bir fazla çalışma süresi için zamanaşımı süresi ayrı ayrı belirlenecektir.

Fazla çalışma ücreti talebiyle açılan dava durumunda, davanın açıldığı tarihten itibaren geriye doğru son beş yıl içindeki fazla çalışma ücretleri hesaplanacaktır. İş sözleşmesinin devam etmesi, bu sürenin başlamasına engel teşkil etmez. İşçi, işverenden fazla çalışma ücreti alacağını talep ettiğinde, bu talep zamanaşımı süresini durduran bir etken olarak kabul edilmez.

FAZLA MESAİ YAPMAK ZORUNDA MIYIM?

Fazla mesai yapmak, İş Kanunu 41. Madde özelinde düzenlenen bir husustur. Buna göre fazla mesai genel olarak ülkenin genel yararları, işin niteliği veya üretimin arttırılması gibi nedenlerle yapılabilir.

Fakat fazla mesai yapmak için gerekli şartlar bunlar da olsa işçinin fazla mesai yapmak gibi bir yükümlülüğü yoktur. İşçinin fazla mesai yapacağını bilmesi ve bunu açıkça kabul etmesi, buna rıza göstermesi gerekir. İşveren tarafından hazırlanan, yazılı ve açıkça ifade edilen bir muvafakatnameyi işçinin ıslak imzalı olarak kabul etmesi gerekir. Buna fazla mesai muvafakatnamesi adı verilir. Bu tarz durumlarda işçi fazla mesai yapmalıdır.

Öte yandan sağlığın elvermediği durumlarda işçinin muvafakatnameyi imzalamış olmasına rağmen fazla mesai yapması veya buna zorlanması yasaktır.

FAZLA MESAİ MUVAFAKATNAMESİ

Fazla Mesai, işçiler için zorunlu sanılan bir husus olsa da aslında öyle değildir. İşçinin fazla mesai yapacağını bilmesi ve bunu kabul etmesi gerekir. Fakat tekrar belirtmek gerekir ki işçinin fazla mesai yapmak gibi bir borcu kesinlikle yoktur. Nitekim İş Kanunu 41. Maddesinde de işçinin fazla mesai yapması için onayının olması gerektiği hususu kabul edilmiştir.

Bu rıza ve onay sözlü olarak olursa dikkate alınmaz. Yazılı bir onay olması beklenir. İşveren tarafından hazırlanan, yazılı ve açıkça ifade edilmiş bir muvafakatnameye işçinin ıslak imza ile onay vermesi gerekir. Ancak bu imzadan sonra işçi fazla mesaiye çağırılabilir.

Muvafakatnameyi işçinin kendisi imzalamak zorundadır. Fakat aynı şekilde imzalaması da zorunlu değildir. Mevzuatta da fazla mesai yapmak zorunlu haller dışında işçinin inisiyatifine bırakılmıştır. Bu da demek oluyor ki işçiye zorla muvafakatname imzalatılamaz, zorla fazla mesai yaptırılamaz.

FAZLA MESAİ MUVAFAKATNAMESİNDEN CAYMA HAKKI

Fazla mesai muvakatnamesinin geçerlilik süresinde yapılan son düzenleme, cayma hakkını da kafalarda soru işareti bırakacak şekilde hukukumuza girmiştir. 25.08.2017 tarihli ve 30165 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan değişiklik ile fazla mesai muvafakatnamesinin yılda bir kere imzalanması şartı aranır. Bu da işçiler açısından birtakım endişelere yol açmıştır.

İşçiler, bir defa onay verdikten sonra sürekli olarak fazla mesaiye çağrılabilecekleri endişesine kapılmaktadır. Ancak, işçinin bu durumda cayma hakkı bulunmaktadır. İşçi, fazla mesai muvafakatnamesini imzaladıktan sonra yazılı olarak fazla mesai yapmak istemediğini belirtirse, muvafakatname hükümsüz hale gelir. İşveren, işçinin bu talebini en fazla 30 gün içinde dikkate almak ve uygulamak zorundadır. Aksi takdirde, işçi 30 günlük süre sonunda işverenin fazla mesai çağrısına cevap verip vermemekte serbesttir. Ancak, 30 günlük süre boyunca işçinin imzaladığı muvafakatname geçerliliğini korur.

Burada bir diğer önemli husus da, işçinin onay verdiği muvafakatnamedeki süreden farklı bir durumla karşılaşırsa ne olacağıdır. Örneğin işçi fazla mesai muvafakatnamesini imzalamıştır fakat işveren fazla mesainin 16 saat olacağını söylemiştir. Bu durumda ne olacaktır?

Genel kural olarak 11 saatten fazla kimse çalıştırılmaz. Çalıştığı hallerde de ek fazla mesai ücreti, işçiye ödenmelidir. Fakat işçiye fazla mesai yapmayı kabul etmesinden ötürü insan sınırlarını zorlayacak çalışma süreleri de verilemez. İşçi böyle bir durumla karşılaştığında muvafakatnameden vazgeçme hakkını kullanabilir. Yazılı olarak fazla mesai yapmak istemediğini işverene bildirir. İşveren 30 gün içinde bunu dikkate alır. Sonuç ne olursa olsun 30 gün geçtikten sonra işçi fazla mesai çağrılarına cevap vermek zorunda değildir. İşçi aynı zamanda çalışma süresinin indirilmesini de talep edebilir. Bu durum, aşırı fazla olan çalışma süereleri için geçerlidir.

FAZLA MESAİDE İSPAT

Fazla mesaiden doğan ihtilaflarda ispat yükü davacı işçidedir. İşçi, fazla çalıştığını ispat etmekle yükümlü olur. Fazla çalışan işçi, fazla çalıştığını yazılı olarak ispat edebileceği gibi yazılı olarak ispat edemeyeceği durumlarda da tanık beyanıyla ispat edebilir.

Bordro bir kesin delil sayılır. Sahte bir bordro da sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil yerine geçer. Bununla birlikte işyeri kayıtları, iş yerine giriş çıkışları gösteren belgeler, işyeri iç yazışmaları delil niteliğindedir. Yazılı bir delilin olmaması durumunda da tanık beyanı gündeme gelebilir. Tanık beyanıyla da ispat mümkündür.

İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği açıkça belirtilmişse, işçi gerçekte daha fazla çalışma yapmış olduğunu iddia edemez. Çünkü bordrolar kesin delil niteliğinde sayılır. Ancak, işçinin fazla çalışma alacağının daha yüksek olduğu konusunda ihtirazi kaydı varsa bu durumda fazla çalışmanın ispatı her türlü delillerle gerçekleştirilebilir. İhtirazi kaydın bulunmadığı durumlarda ise fazla çalışma alacağını yazılı delillerle kanıtlamak gereklidir.

• Bordronun İspat Gücü

Bordrolarda fazla çalışma ücreti belirtilmiş ve buna göre ödemeler yapılmışsa, işçi fazla çalışmalarını yazılı delillerle ispatlamak zorundadır. Eğer işçinin bordrolarda fazla mesai ödenmediğine dair ihtirazi kaydı varsa ve buna göre fazla çalışma yaptığını iddia ediyorsa, her türlü delille bu iddiasını kanıtlayabilir. Özellikle bordroda fazla çalışma ücreti tahakkuk etmemişse ve sıfır olarak görünüyorsa, işveren sadece bu bordrolara dayanarak fazla çalışma yapılmadığını iddia edemez. Bu durumda, işçi fazla çalışma yaptığını tanık dahil her türlü delille ispatlama hakkına sahiptir.

• Tanık Beyanının Delil Değeri

Dinlenecek olan tanıkların tarafsız olması gerekir. Tanıkların davalıyla herhangi bir husumetinin bulunmaması, tarafsızlık açısından önem arz eder. Aynı zamanda tanıkların işçi ile aynı dönemde çalışmış ve çalışma şartlarını bilen kişiler olması da önemlidir.

İŞÇİNİN FAZLA MESAİ YAPMAK İSTEMEMESİ

İşçi, fazla mesai yapmakla mükellef değildir. Dolayısıyla işçi fazla mesai yapmak istemezse yapmamakta özgürdür. Kaldı ki işçinin fazla mesai yapmasını isteyen işveren, önce işçinin yazılı ve imzalı onayını almalıdır. Fazla mesai yapmak istemeyen işçi, fazla mesai muvafakatnamesini imzalamak zorunda değildir. İmzalamaması da işveren için bir haklı sebeple fesih imkânı tanımayacaktır. Onaylamadığı için sözleşmeyi fesheden işveren, haksız nedene dayalı bir fesih yapmış olup sonuçlarına da katlanmalıdır.

Bununla birlikte önce muvafakatnameyi onaylayıp daha sonra caymak isteyen işçi, bu durumu yazılı olarak işverene bildirir. İşveren 30 gün içinde kabul etmelidir. Şayet 30 gün içinde yanıtlamaması durumunda işçi artık muvafakatnameye bağlı olmaz. Fazla mesai yapmak zorunda da kalmayacaktır.

İŞÇİNİN FAZLA MESAİ YAPMAK İSTEMEDİĞİ İÇİN İŞTEN ÇIKARILMA DURUMU

İşçi fazla mesai yapmak zorunda değildir. Fakat uygulamada zaman zaman fazla mesai yapmak bir zorunlulukmuş gibi algılanabilmektedir. Bu nedenle maalesef ki bazı hak kayıpları yaşanabilir.

Öncelikle belirtmek gerekir ki, fazla mesai yapmak istemeyen işçi, bu durumu istemediği için iş sözleşmesi feshedildiyse bu fesih bir haksız fesih olacaktır. Haksız fesih hükümlerine tabi olunur. Zira önce işveren tarafından işçinin fazla mesai yapmaya yönelik onayı alınmalıdır. İşçinin buna onay vermesi de zorunlu değildir. Aynı şekilde bu onayı vermeyen işçi için de işten çıkarılma durumu haksız fesih olacaktır.

İşçi bu durumda kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, varsa sözleşmedeki cezai şart, haksız fesih sebebiyle doğan zararların tazminini işverenden talep edebilecektir. Burada ispat yükü işçide olacaktır. Bununla birlikte işten çıkarılan işçi aynı zamanda işe iade davası da açabilmeye hak kazanır.

İŞE İADE DAVASI ÖZEL DURUMU

İşe iade davası, genel hatlarıyla iş sözleşmesinin işveren tarafından haksız yere feshedilmesi durumunda iş mahkemesine açılabilen bir dava türüdür. Bu davayı işveren açamaz. İşe iade davasının bazı koşulları vardır. Kabaca belirtmek gerekirse;

• İşyerinde en az 30 işçi çalıştırılıyor olmalıdır.
• İşçi bu işyerinde en az 6 aydır çalışıyor olmalıdır
• İşçi ile işveren arasında belirsiz süreli bir iş sözleşmesi bulunmalıdır.
• İş sözleşmesinin feshi geçerli bir sebebe dayanmayorsa, işe iade hakkı doğar.

Bununla birlikte, asıl konumuz olan fazla mesai yapmak istemeyen işçinin işten çıkarılması bakımından da işe iade davası gündeme gelebilir. Zira burada yapılan fesih işlemi haklı sebebe dayanmamaktadır. Pek tabii işçi, işe iade edilmesini talep edebilecektir.

SIKÇA SORULAN SORULAR

Fazla mesai yapmak zorunda mıyım?

Hayır. İşçinin fazla mesai yapmak gibi bir zorunluluğu yoktur. Hatta işverenin işçiyi fazla mesaide çalıştırmak için işçiden yazılı ve imzalı onay alması zorunlu bir unsurdur.

Fazla mesai yapmak istemediğim için işten çıkarılır mıyım?

İşçinin fazla mesai yapmak istememesi gayet normal ve doğal bir durumdur. Zira hiçkime işçiyi kanunda yazan süreden fazla çalıştıramaz. Bunun istisnası fazla mesaidir. Bunun için de işçinin onayı gerekir. Bununla birlikte işveren, fazla mesai yapmayı reddeden işçiyi işten çıkarmışsa bu durum işveren açısından haksız fesihtir. Haksız fesih hükümleri uygulanabilir. Hatta gerekli koşullar varsa işçinin işe iade davası da açabilmesi mümkündür.

YARGITAY KARARLARI

“…Somut uyuşmazlıkta davacının çıplak ücreti bordroda açık olduğundan ve fazla mesai hanesi açıkça öngörülüp, ister çalışsın ister çalışmasın fazla mesai ücreti ayrıca ödendiğinden, ödenen bu fazla mesai ücretinin, diğer ödenen çıplak ücretle birlikte davacıya ödenen aylık ücretin kendisinin kabul edilmesi doğru değildir. İşyeri uygulaması ile fazla mesai yapılsın veya yapılmasın fazla mesai ücreti ödenmesi kararlaştırılmıştır. Bu bir anlamda fazla mesai ücretinin aylık ücrete dahil edildiğinin kabul görmesidir. Ancak Ocak 2008 tarihinden itibaren davacının hesaplanan dönemde uyuşmazlık konusu olmayan çalışma şekline göre bazı dönemler haftalık ortalama 11,5 saat fazla mesai yaptığı ve buna göre bordroda görülen aylık 22 saat fazla mesaiden, daha fazla mesai yaptığı ve bu nedenle fazla mesai ücretinin eksik ödendiği anlaşılmaktadır.

Mahkemece davacının fazla mesai kabul edilen çalışma döneminde Nisan 2007-Aralık 2007 60 saat fazla mesai ücreti ödenerek, fazla mesai ücreti bu dönem için tamamen ödendiğinden hesaplama yapılamaması gerekir. Ancak Ocak 2008 tarihinden sonra ise aylık 22 saat fazla mesai ücreti ödemesi hesaplanan fazla mesai ücretinden mahsup edilmeli, buna göre fark fazla mesai ücreti hesaplanmalı ve hüküm altına alınmalıdır.

Diğer taraftan fazla mesai ücretinin, ücretin içinde olması ve asıl ücretin fazla mesai olarak ödenen miktarın dışlanması sonucu kabul edilen çıplak ücret olması karşısında, fazla mesai ve tatil ücret alacaklarının bordrodaki bu belirtilen çıplak ücret üzerinden, kıdem tazminatının ise çıplak ücrete göre belirlenecek giydirilmiş ücret üzerinden hesaplanıp hüküm altına alınması gerekir.”  Yarg. 9.HD 2014/ 4866 E. 2014/14400 K.

“…Dosyada mevcut Personel Yönetmeliğinin 5.02 maddesinde fazla mesailer hakkında “Çalışmanın normal mesai saatleri bittikten sonra veya tatil günlerinde devam etmesini gerektiren hallerde ilgili mevzuatın tespit etmiş olduğu sınır ve şartlara  içinde fazla mesai yapılır. Fazla mesai yapılması yetkili makamdan önceden onay alınmasına bağlıdır.” şeklinde düzenleme yapıldığı görülmüştür. Personel Yönetmeliğindeki bu düzenlemeye uyulmadan fazla mesai yapılmasının sebebi açıklığa kavuşturulmadığı gibi elektronik giriş-çıkış kayıtlarının fiili durumla örtüşüp örtüşmediği saptanmamıştır. İşyerine giriş yapıldıktan ne kadar sonra işbaşı yapıldığının, işten çıkışta işyerinin hemen terk edilip edilmediği, edilmemişse hangi sebeple terk edilmediğinin belirlenmesi, Personel Yönetmeliğinde fazla mesai hakkında öngörülmüş olan prosedüre uyulup uyulmamasının zorunlu olup olmadığı, uyulmadan fazla mesai yapılmasının mümkün olup olmadığı hususlarında taraflara tanık delili bildirmeleri için imkan tanınmalı, gösterilecek tanıkların bilgisine başvurulmalı, davacının elektronik kayıtlarda belirtilen çıkış saatine kadar gerçekten fazla mesai oluşturacak biçimde çalışıp çalışmadığı duraksamaya yer vermeyecek şekilde tespit edilmeli, daha sonra işyerinde iş müfettişi tarafından yapılmış soruşturmaya ait rapor ve dayanağı belgelerde getirtilmeli, olay tüm yönleriyle aydınlatılmalı ve bundan sonra tüm deliller yeniden değerlendirmeye tabi tutularak sonuca gidilmelidir.” 22. HD, 2012/6849 E. ,  2012/12756 K.

YARGITAY SİTESİ

HARBİYE HUKUK BÜROSU